5 minuten Door Rosalie Homan, Nederlands.
Een kort essay over prehistorische vrouwelijke jagers en hoe ze zijn genegeerd in de academische wereld: ‘Bewijzen voor vrouwelijke jagers zijn er al jaren, maar toch worden ze niet gezien.’
‘Zouden jullie een jager of verzamelaar willen zijn in de prehistorie?’
Toen mijn groep 8 leraar dit vroeg in onze les, was het antwoord eentje waar de gemiddelde negentiende-eeuwse prehistoricus tevreden mee zou zijn. Alle jongens wilden een jager worden, en vrijwel alle meiden wilden verzamelaar worden. Zelf wilde ik jager worden, wat met veel verbazing werd beantwoord.
Nu was mijn beweegreden geen feministische; mijn 11-jarige ik was groot fan van de boekenserie De Grijze Jager. Deze boekenserie had niks te maken met jagen op mammoeten en andere prehistorische activiteiten. Toch was de wens om ook een pijl-en-boog te kunnen schieten groot genoeg om de patriarchale rolverdeling links te laten liggen.
In die les vond ik de aandacht om mijn ‘controversiële’ antwoord alleen maar leuk, nu zet ik er vraagtekens bij. Waarom is het zo gek dat een meisje jager wilde worden? ‘Omdat de rol van een vrouw verzamelen was’, hoor ik je wellicht denken. Zo hebben we het nou eenmaal geleerd uit onze geschiedenisboeken, waar de afgebeelde mannen speren naar mammoeten gooien en de vrouwen gehurkt fruit zoeken. Onze kijk op de geschiedenis verandert echter constant; zo ook het beeld van de seksistische rolverdeling in de prehistorie. Bewijzen voor vrouwelijke jagers zijn er namelijk al jaren, maar het traditionele beeld zorgt ervoor dat ze genegeerd worden.
Bijzondere vondst
In 2018 werd in het zuiden van Peru een 9.000 jaar oud graf gevonden. Dit graf, zich bevindend op het Andes gebergte, was op het eerste gezicht al een bijzondere vondst. In het graf vonden de archeologen beenderen van goede staat. Bovendien was een bijgezette jachtuitrusting mee begraven, bestaande uit verscheidene speerpunten en messen om vlees mee uit te benen. Door deze uitrusting veronderstelde het team dat het om een man ging. ‘Hij moet een belangrijke jager zijn geweest, een persoon met een vooraanstaande positie in de samenleving’. Dat was de eerste gedachte die binnen zijn team opkwam, vertelde Randall Haas in 2020 aan National Geographic (NG). Een gedachte die perfect in het traditionele prehistorische plaatje past.
Het tegendeel bleek echter waar. Door de ontwikkelingen in onderzoekstechnieken van deze eeuw, kon worden vastgesteld dat het graf een baanbrekende vondst was. Een isotopenonderzoek van de botten en het tandglazuur van het skelet vertelde de onderzoekers namelijk dat het niet om een man, maar om een jonge vrouw ging. Dit graf vertelt een heel ander verhaal over vrouwen in de oertijd dan het seksistische fabeltje dat wij kennen.
Vrouwelijke jagers lange tijd genegeerd
Eén vondst zegt natuurlijk niet veel over het grotere plaatje. Haas en zijn team doken dan ook in de stapel verslagen van eerdere opgravingen in Noord- en Zuid-Amerika. Waren eerdere vondsten verkeerd geïnterpreteerd? Nu is het bij veel graven moeilijk om conclusies te trekken. Vaak is de sekse van het skelet niet meer na te gaan of is er niet meer vast te stellen bij welk graf het jachtgerei precies hoort. Uit een dataset van 429 graven heeft het team een selectie van 27 graven kunnen maken, waaruit de context wel op te maken was. Wat bleek: elf graven bevatten vrouwelijke beenderen, zestien mannelijke. Nog steeds te weinig om conclusies uit te trekken, maar deze verhouding laat ons wel vraagtekens zetten bij het bestaande beeld van de prehistorische rolverdeling.
Eerdere vondsten die dit beeld tegenspraken werden vaak uit gemakzucht genegeerd. Archeologen vonden bijvoorbeeld beenderen in jagersgraven die erg smal waren voor een mannelijke jager. Dit vertelt Pamela Geller ter aanvulling van de vondst aan National Geographic. Ook op de ontdekking van Haas is kritiek geuit. De wapens zouden namelijk grafgiften kunnen zijn, die uit religieuze beweegredenen zijn bijgezet. Onderzoekster Kathleen A. Sterling zegt aan NG daar kanttekeningen bij te hebben:
‘We stellen deze vragen doorgaans niet als we dit soort werktuigen bij mannen vinden. Pas als deze vondsten onze ideeën over gender ter discussie stellen, duiken ze op.’
Men wringt zich in allerlei bochten om de vondsten een andere betekenis te geven, waarschuwt ze. Het feit dat er wellicht ook vrouwelijke jagers waren in de prehistorie, blijkt voor veel mensen moeilijk te accepteren.
Academisch seksisme
Waar komt het beeld van de seksistische rolverdeling in de prehistorie vandaan? De Correspondent-journalist Lynn Berger vraagt het zich ook af in een recent artikel. Haar dochter, bladerend door haar geschiedenisboek, stelde de terechte vraag:
‘Mama. Leefden er ook vrouwen in de oertijd?’
Berger haalt in haar betoog de prehistorica Marylène Patou-Mathis aan. Dit jaar bracht zij haar boek De onzichtbaarheid van de vrouw. Van de prehistorie tot nu uit. Hierin onderzoekt zij de oorsprong van de seksistische vooroordelen die de prehistorische geschiedschrijving lange tijd heeft getekend.
De prehistorie als academische discipline ontstond in de negentiende eeuw. Ondanks de toenemende emancipatiebewegingen in de nadagen van de Verlichting, beschreven religieuze en academische geschriften nog altijd vrouwen als het zwakkere geslacht. Dit ongelijkheidsdenken was tevens ook een erfenis van de Verlichting. Belangrijke mannelijke denkers zoals Rousseau betoogden in hun geschriften dat de vrouw ondergeschikt was aan de sterkere man.
De destijdse archeologen bekeken de vondsten uit de prehistorie met het idee dat vrouwen kleinere hersenen en slappere spieren hadden dan mannen. De skeletten, werktuigen, beeldjes en grotschilderingen die zij vonden, bevestigden hun wereldbeeld. De prehistorie werd bevolkt door ‘oorlogszuchtige mannen en passieve vrouwen die hooguit werden gevierd om hun vruchtbaarheid’, zoals Berger het in haar artikel verwoordt. Volgens Berger en Patou-Mathis zegt dit meer over de archeologen zelf dan over hun vondsten. Patou-Mathis geeft ook aan dat dit niks geks is. Het is nu eenmaal behoorlijk lastig om je blik op de werkelijkheid niet te laten kleuren door wat je al denkt te weten. Zo worden prehistorische vondsten nu gekleurd door de meer geëmancipeerde academische wereld.
De man is niet de norm
Ondanks de steeds grotere groep historici die ook in vrouwelijke jagers gelooft, is er nog een lange weg te gaan. In de geschiedenisboeken van basis- en middelbare scholen staan nog steeds geen vrouwelijke jagers afgebeeld. Ik baseer me hierbij niet alleen op mijn eigen geschiedenisboeken van de basisschool, maar ook op de dochter die aan haar moeder vroeg of er überhaupt wel vrouwen in de oertijd waren.
Het ontbreken van vrouwelijke jagers is niet alleen inaccuraat gezien de laatste ontwikkelingen in de academische wereld. Ook zorgt het ervoor dat het ongelijkheidsdenken van de negentiende-eeuwse academici nog steeds in onze schoolboeken terug te vinden is. De schoolboeken die de huidige kinderen lezen en waar zij hun wereldbeeld op baseren. Hetzelfde wereldbeeld dat wij meekregen. Hetzelfde wereldbeeld dat onze ouders meekregen, jaren geleden. Het wereldbeeld waardoor bij vondsten van vrouwelijke jagersgraven meer vraagtekens worden gezet dan bij mannelijke. En het wereldbeeld dat er voor zorgde dat ik door mijn klasgenoten met onbegrip werd aangekeken toen ik vertelde over mijn jagers droom. ‘Een vrouw kan toch niet jagen?’ Het narratief dat we onze dochters, kleindochters en zussen steeds meer mee proberen te geven is dat vrouwen niet onderdoen voor een man. Het is tijd dat onze geschiedenisboeken dat gaan reflecteren.
Een open blik
Lynn Berger pleit aan het einde van haar artikel om de lege plekken in de geschiedenis niet meer met aannames te vullen. We moeten ze open laten en met een bredere blik de verrassingen van het verleden ontdekken. Ik sluit me hierbij aan. Zo worden vrouwelijke jagersgraven niet meer genegeerd, wordt een meisje dat jager wil worden niet meer met verbazing aangekeken en hoeft een dochter zich niet meer af te vragen of het verleden eigenlijk wel vrouwen kende.
Rosalie Homan is tweedejaars geschiedenis-studente aan de UU, en volgt dit jaar het verdiepingspakket ‘Globalisering en Wereldorde’. Haar interesses liggen bij het diplomatieke spel, ontwikkeling van culturen en mensenrechten. Dit is haar eerste jaar als redacteur bij het tijdschrift de Aanzet, waar ze wil focussen op interessante nieuwtjes uit de academische wereld.
Bronnen
- Lynn Berger, ‘Leefden er ook vrouwen in de oertijd?‘, versie 27 oktober 2022.
- Marylène Patou-Mathis, De onzichtbaarheid van de vrouw: Van de prehistorie tot nu (Amsterdam 2022).
- Randall Haas et al., ‘Female hunters of the early Americas‘, Science Advances 45 (Nov 2020) 6.
- Maya Wei-Haas, ‘Vondst historische jaagster zet veronderstelde rolverdeling op zijn kop’, versie 9 november 2020.
- Joke J. Hermsen, ‘Jean-jacques Rousseau en de superioriteit van mannen: ‘de vrouw moet buigen’, De Groene Amsterdammer 23 (Juni 2012).
Beeld bovenaan: ‘Een familie in het stenen tijdperk’ van Emmanuel Benner, 1892. Bron: Unterlinden Museum, via Wikimedia Commons.
Lees verder
- Mariëtte Peutz, ‘Vrouwen aan het front of achter het fornuis?‘ Historisch Tijdschrift Aanzet 37, no. 3 (2022): 20-27.
